Yếm xưa

Đầu năm 2010 triển lãm ảnh "Để hiểu hơn về một Hà Nội xưa" đã trưng bày những bức ảnh của nhiều nhà sưu tập ảnh, trong đó có nhà sưu tập bưu ảnh nổi tiếng người Pháp Philippe Chaplain - chủ nhân của trang web Hanoi la Vie. Trong số các chủ đề được trưng bày ngoài các mảng phố cổ, kiến trúc Pháp, ngành nghề, tập quán...những tác phẩm về sinh hoạt hàng ngày thu hút người xem hơn cả. Và một số bức ảnh chụp phụ nữ trong trang phục yếm xưa gây sốc dư luận. 

Trích bài viết "Lý lịch bằng ảnh của một thuộc địa" của Kiều Trinh:

Một chủ đề được người xem quan tâm và đặt nhiều dấu hỏi là áo yếm. Trong nhiều tấm bưu ảnh là những phụ nữ mặc áo yếm trong sinh hoạt đời thường: khi trò chuyện trong nhà, khi tưới cây, khi hút thuốc... Điều kỳ lạ với người xem là độ “hở hang" của những phụ nữ này. Trái với quan niệm "hiện hành" của nhiều người về sự kín đáo của người Hà Nội, phần lớn người trong ảnh đều mặc áo yếm mà hở ngực. Chiếc yếm chỉ che kín phần giữa ngực, còn hai bầu ngực thì lại hoàn toàn lộ ra! Hở hơn cả câu ca dao "Đàn ông đóng khố đuôi lươn. Đàn bà yếm thắm hở lườn mới xinh"!

Hình 1: Hút thuốc

Hình 2: Trong buồng tắm

Hình 3: Gánh nước  

Về điều này, ông Lê Cường, hội viên hội Khoa học lịch sử nói: “Điều này chứng tỏ, nho giáo đã không chạm tay đến tất cả mọi người trong xã hội. Và trong dân gian, tín ngưỡng phồn thực vẫn có sức sống riêng. Điều này không chỉ thể hiện rõ qua những cảnh yêu đương trên những thạp đồng Đào Thịnh, bia chùa Tứ Liên mà còn tồn tại trong sinh hoạt thường ngày. Và ngay cả những người có ý thức nho giáo thì các cụ cũng chỉ nho lúc đông người thôi. Điều đó xin được khẳng định là không hề dung tục”.

 
Ông Cường cũng cho rằng không nên nghi ngờ về tính “dàn dựng” phi thực tế của bộ ảnh này bởi chúng được xây dựng trên tinh thần dân tộc học rất rõ nét. Tuy nhiên, chính vì thế, bên cạnh tính tư liệu, nó không tránh khỏi cái nhìn về người Việt Nam như một dân tộc lạc hậu.

Gái Thái Bình

Bữa ăn trên đồng

Phu kéo xe

Tắm ao

 Về tính sắp xếp khi chụp những bức ảnh dùng làm bưu thiếp này, bài báo viết tiếp:

“Sắp xếp chân thực”– dòng chảy khác của nhiếp ảnh

 
Cũng đánh giá cao tính chân thực của các tác phẩm trong triển lãm, nhà nhiếp ảnh Hữu Bảo nhận xét: “Những bức ảnh ở đây thể hiện rất rõ tâm thế của một “nước lớn” khi tiếp cận những thông tin lý lịch bằng hình ảnh của các thuộc địa của mình. Với những tấm bưu thiếp đẫm ý thức quảng bá du lịch, người xem sẽ hiểu, xứ chồng con mình đang sống là như thế này”.Các tác phẩm được chụp bởi những tay máy chuyên nghiệp và điều quan trọng là họ rất tôn trọng văn hoá. Chẳng hạn, nếu như rất nhiều người có thể sẵn sàng bạ đâu chụp đó, đặt ngay một chiếc bình cổ xuống đất để chụp thì với những nhiếp ảnh gia chưa biết tên này, họ sẽ đặt nó trên một mặt bàn trang trọng tương xứng với đồ vật. Xem ảnh để thấy rằng đôi khi với vốn kiến thức và ý thức ít ỏi, chính chúng ta tự hạ bệ văn hoá của chúng ta. Tất cả rất chân thực”. Về ý thức “sắp xếp chân thực” mà ông Bảo nhắc tới, có bộ ảnh học thêu có bức chụp mấy chục người xếp thành nhiều hàng từ cao xuống thấp, trên tay cầm khung thêu. “Trên thực tế, chẳng ai ngồi như vậy để học thêu cả, song nó cho ta hình dung rõ một trường học thêu có thể có bao nhiêu học viên, và khi tới trường họ ăn vận thế nào”, ông Bảo nói.

Bài báo đưa ra giả thuyết về những người được chụp trong ảnh:

"Cũng có thể gặp tư duy phân tích ở bộ ảnh: Nghề người mẫu. Dựa trên một loạt ảnh sinh hoạt khác nhau, người xem có thể gặp cùng một khuôn mặt. Bộ ảnh cũng chứng tỏ nghề người mẫu ảnh ở Việt Nam đã xuất hiện từ rất sớm, ngay khi người Pháp tiếp nhận Hà Nội". Có nhiều bằng chứng cho nhận định này. Người phụ nữ trong ba bức ảnh dưới đây có lẽ một trong những người mẫu sáng ra thời bấy giờ. Bà xuất hiện trên rất nhiều bức bưu thiếp. Con dấu bưu điện và dòng lưu bút ghi trên bưu thiếp (năm 1907) xác nhận chúng đựoc xuất bản cùng thời gian với bức ảnh gây shock phần đầu.

Một dẫn chứng khác: Hai phụ nữ chụp chân dung giới thiệu về tập quán vấn khăn và nhuộm răng đen đều cùng xuất hiện trong bức bưu thiếp về nghề bán thuốc lào

Thời đó hãng xuất bản thường đưa ra một serie những bức bưu thiếp ảnh na ná như nhau, đôi khi chỉ khác một chút về góc máy hay khoảnh khắc chụp. Trong những bức ảnh này có thể thấy mức độ "tân thời" (hiện đại hoá) theo thời gian của những người mẫu qua trang sức như vòng cổ, vòng tay, nhẫn họ đeo.

Quay trở lại câu chuyện về bài báo "Lý lịch bằng ảnh của một thuộc địa", có lẽ những phát biểu của nhà sử học Lê Cường và nhiếp ảnh gia Hưu Bảo, ở một khía cạnh nào đó, hơi thái quá nên ngay sau đó trên trang Khoahoc.net xuất hiện bài viết "Sự thật đằng sau chiếc yếm bỏ ngỏ" của Trịnh Thanh Thuỷ:

Càng nhìn những tấm ảnh hở hang của phụ nữ Việt Nam xưa, tôi càng nghi ngờ, càng thấy rõ tính dàn dựng phi thực tế trong chủ ý của người chụp và dã tâm của người phổ biến chúng vào bưu thiếp như một phương tiện quảng bá ngành du lịch hay một mưu đồ chính trị gian trá của Pháp quốc thời ấy. Nếu nhìn sâu hơn, chúng ta thấy những bức ảnh này có sự xắp xếp của một nhiếp ảnh gia không chân chính, dù khung cảnh được xây dựng bằng những nét mộc mạc bình dị của người  phụ nữ lao động thường nhật. Nó thiếu tự nhiên dù đã được dàn dựng bằng người thật và những vật liệu làm cho giống như thật. Đó cũng chính là gian ý nửa hư nửa thực, mập mờ đánh lận con đen của người chụp những tấm ảnh khoả thân này.Hãy nhìn vào khuôn mặt người mẫu trong tấm hình ba cô gái đang ngồi (hình số 1), có một cô đang cầm dọc tẩu hút thuốc. Chính giữa là một cô bé có lẽ với động tác châm thuốc, còn hai cô kia đều mặc yếm, nhưng cả hai chiếc yếm bị vén qua một bên với chủ ý phanh ngực ra. Khuôn mặt hai cô gái mang đầy vẻ sượng sùng, khổ não, đau đớn và tủi nhục hơn tâm trạng mong chờ phút sung sướng của một người đang đợi hút. Vì sao? Ta có thể tưởng tượng ra đằng sau chiếc yếm bỏ ngỏ kia là một cường lực vì người chụp là người Pháp, kẻ thống trị hét ra lửa, kẻ nắm trong tay thân phận người dân bị trị.Còn cái dáng ngồi chàng hảng mời gọi của một trong hai cô gái ngực trần nữa, tiết lộ rõ ràng ở đây có sự sắp đặt của một tay phó nhòm chuyên nghề chụp ảnh khiêu dâm!!!Tôi trộm nghĩ cái thời xa xưa đó (có thể là 1888), chắc chưa có nghề người mẫu khoả thân cho các tay chụp hình chuyên nghiệp tha hồ chụp như bây giờ, nhất là các tay phó nhòm lại là người Tây Phương. Và vào những năm người Pháp bắt đầu đô hộ chúng ta chưa có phong trào lấy Tây cũng như sự hiện diện của nhà thổ (ra đời khoảng 1940 trở đi) . Vậy thì ba giả thuyết: người mẫu chuyên nghiệp, vợ Tây và gái giang hồ có thể bỏ qua một bên. Chỉ có giả thuyết cuối cùng là những người dân lao động quê mùa này bị ức hiếp, bắt buộc phải tuân thủ làm theo mệnh lệnh “bắt cởi phải cởi, bắt chết phải chết” của người chủ nô lệ. 

Khuôn mặt nô lệ buồn bã, chịu đựng của tấm hình số 2 cũng vậy, nó thuần túy một tấm hình khoả thân trần trụi không một nét nghệ thuật văn hoá nào cả.

Chiếc áo yếm nô lệ này không có nét hấp dẫn nửa kín nửa hở nào như các nhà phê bình ngày nay hay ca tụng vẽ vời đầy rẫy trên các trang web. Nó chỉ mang một tính lịch sử đau đớn của tổ tiên ta mà thôi.

Tôi rất ngạc nhiên gần như shốc khi thấy các tấm hình này và tự hỏi không lẽ các bậc phụ nữ tổ tiên ta ngày xưa hở hang đến thế sao. Trong khi từ bé mẹ tôi răn dạy tôi rằng: “Con gái phải kín đáo, áo mặc chớ hở hang, đi đứng nhẹ nhàng khoan thai, ngồi thì khép chân lại, lúc nào cũng phải giữ ý tứ”.

Hỏi lại thì mẹ tôi trả lời thế này. Thời bà ngoại tôi sống, lúc đó chưa có áo ngực (su chiêng) thì mặc áo yếm nhưng áo yếm chỉ là áo lót, bên ngoài phải mặc áo ngắn, áo cánh hay áo dài. Khó khăn hơn thì phải bịt chặt ngực lại hay nén ngực chứ không phải hớ hênh vậy đâu. Thời Pháp thuộc, người dân ai cũng sợ lính Tây lắm nhất là lúc chúng qua làng đi ruồng bố. Mẹ kể, em gái của mẹ khi đó gánh hai gánh phân đi trên đường làng, tụi Tây thấy la “gái gái” và ào tới lột quần áo cưỡng hiếp cô (mặc cho phân rơi rớt) ngay trên đường làng trước mắt bao nhiêu người mà không ai dám can thiệp. Do đó việc chúng bắt phụ nữ cởi truồng hay trần cho chúng chụp hình là chuyện thường tình.

Bố tôi thì kể thêm về cái yếm như thế này. Gia đình bên mẹ tôi  khá giả nên còn có áo mặc ra ngoài chiếc yếm, còn bên bố tôi hồi ấy nghèo quá. Bà nội tôi chỉ có độ một, hai cái áo thôi lại còn bị vá chùm, vá đụp. Bà thường thường chỉ có mặc yếm ra đồng làm việc mà cất chiếc áo đi sợ rách, sợ khi thời tiết trở lạnh, không có áo mà mặc. Năm Ất Dậu,  nạn đói tràn lan vì chính sách thâm hiểm của Nhật - Pháp nhằm dồn cả một dân tộc vào thảm họa diệt chủng. Bố tôi đi làm phu lục lộ không đủ tiền mua thực phẩm cho cả gia đình. Bà chịu hy sinh nhịn đói mà chết, để nhường miếng ăn cho chồng, cho con. Mỗi lần nhớ tới bà, bố tôi lại rơi nước mắt ân hận không nuôi nổi mẹ phải để mẹ chết vì thiếu ăn.

Qua câu truyện trên, tôi biết thêm là người phụ nữ nhà quê thời ấy vì nghèo không đủ quần áo nên phải mặc phong phanh chiếc yếm không như vậy (nhưng rất kín đáo, che hai bầu ngực), chứ không phải vì đó là một thứ  “văn hoá phồn thực” vượt ra ngoài vòng rào nho giáo như ông Lê Cường, hội viên hội Khoa Học Lịch sử phát biểu.

Nếu xét theo văn hoá truyền thống, phụ nữ Việt Nam thời ấy ăn mặc rất kín đáo, trong  lệnh vua phép nước cũng có ghi chép rõ ràng. Theo tài liệu sách Đại Nam Thực Lục Tiền Biên, dưới thời các chúa Nguyễn, Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát đã ban hành sắc dụ về ăn mặc cho toàn thể dân chúng xứ Đàng Trong. "Thường phục thì đàn ông, đàn bà dùng áo cổ đứng ngắn tay, cửa ống tay rộng hoặc hẹp tùy tiện. Áo thì hai bên nách trở xuống phải khâu kín liền, không được xẻ mở....”.  Riêng tại Kinh đô Huế, nơi luật lệ thực thi nghiêm ngặt, đàn bà ra đường thường mặc áo dài kể cả lúc đi bán hàng rong. Tục lệ này còn lưu giữ cho tới bây giờ.

Nếu xét theo thực chứng, chúng ta xem thêm rất nhiều những bức hình chụp cảnh dân cư Hà Nội lúc đó, ta thấy phụ nữ ăn mặc rất đàng hoàng, kín đáo thậm chí đến nỗi bít bùng hai ba lớp nữa kia. Chỉ có vài ba tấm hình phụ nữ ở trần này nằm lẫn lộn vào gây ấn tượng mạnh làm bẻ cong sự thật.

Khi tôi viết bài này, qua những email truyền đi trên mạng thì tôi và bạn bè tôi, hầu hết ai cũng nhận được các bức hình khoả thân với tựa đề “Hình ảnh phụ nữ VN khoả thân của đầu thế kỷ trước” được phát tán và lưu hành khắp nơi. Loạt hình đó, theo lối sắp xếp dàn dựng cảnh và người thì ai cũng đoán ra cùng một nhiếp ảnh gia là tay chơi thích chụp những hình ảnh khiêu dâm. Trong bộ sưu tập ảnh hoàn toàn khoả thân này có vài ba tấm hình hở ngực đã được đem ra trưng bày trong buổi triển lãm vừa qua. Tôi còn lưu giữ những tấm ảnh này nhưng chỉ đưa ra ba tấm ảnh hở ngực còn những tấm kia hoàn toàn trần trụi và mang đầy vẻ dung tục.

Theo tôi, việc đem những tấm ảnh hở ngực trưng bày chen lẫn với những tấm ảnh và bưu thiếp đứng đắn về Hà Nội xưa dễ làm người xem lầm lẫn. Điều tai hại là hậu ý tạo nên cái nhìn sai lạc về một văn hoá và lịch sử của một dân tộc. Ai xem xong cũng tưởng thời ấy phụ nữ Việt ta bệ rạc bên bàn hút, nhếch nhác thả ngực trần như vậy kể cả lúc quang gánh lao động.

Điều đau lòng hơn là người Pháp đã dùng những tấm hình ngực trần ấy làm bưu thiếp. Ngày ấy bưu thiếp rất phổ thông và đa dụng. Người ta xử dụng bưu thiếp với nhiều mục đích như phát triển nghệ thuật, thương mại như du lịch và chính trị như truyền bá một tư tưởng nổi loạn hay hình ảnh một lãnh tụ. Nếu việc khai thác chiếc yếm bỏ ngỏ như một ý đồ chính trị, người Pháp đã dùng những tấm bưu thiếp này lăng nhục phụ nữ Việt Nam như một dân tộc thuộc địa mọi rợ. Nó cũng có tác dụng lôi cuốn đàn ông Pháp càng thấy thích thú hơn trên con đường nhập ngũ viễn chinh qua Việt Nam.

Quan điểm của tác gải Trịnh Thanh Thuỷ được nhiều người đồng tình ủng hộ, và có những người lên tiếng trách nhà sử học, đại biểu quốc hội Dương Trung Quốc tại sao lại đưa những bức ảnh nhạy cảm ấy vào triển lãm. Nhưng cũng như ông Lê Cường và Hữu bảo, Trịnh Thanh Thuỷ cũng thái quá khi đưa ra những dẫn chứng phản biện. Điểm yếu của những dẫn chứng này là sự đảo lộn dòng chảy thời gian. Hơn thế, nếu xét về khía cạnh đề tài, nếu bỏ công tìm hiểu, người ta dễ dàng nhận thấy những bức bưu ảnh thời bấy giờ vô cùng đa dạng, bao trùm lên mọi mặt của đời sống xã hội Việt nam, có những đề tài còn gây shock hơn nhiều so với những bức ảnh gây tranh cãi trên. Chính nhà sưu tập bưu ảnh Phillipe Chaplain cũng phải đưa ra cảnh báo về điều này trên trang Hanoi la Vie.com của mình. Tuy nhiên, dù được ghi nhận bằng con mắt của thực dân, chúng đã trở thành nguồn tài liệu vô cùng giá trị. Và có lúc chúng ta phải chấp nhận nó với cảm xúc đau đớn, tủi nhục để hiểu thêm về quá khứ. Tên gọi của triển lãm ảnh "Để hiểu thêm về một Hà nội xưa" đã nói lên mục đích của nó. 

Thêm một số ảnh dẫn chứng cho công việc làm mẫu 

Những phụ nữ trong các bức ảnh này là ai? Lý do nào khiến cụ kị của chúng ta làm mẫu cho những bức bưu ảnh? Bí mật đó đã theo vào quá khứ. Nhưng đến tận bây giờ,về khía cạnh nhìn nhận nghề mẫu, người ta dễ dàng ca ngợi những phụ nữ đứng mẫu cho đề tài "hiền thục" , mà sẵn sàng lờ đi hoặc không chấp nhận những đề tài nhạy cảm.